Ethical Corpus

Ένας φίλος που ήρθε από Θεσσαλονίκη μου έφερε να διαβάσω το βιβλίο «Όταν έκλαψε ο Νίτσε», του ψυχίατρου Ίρβιν Γιάλομ. Το βιβλίο δεν είναι ένα βιβλίο γεμάτο φιλοσοφίες του Νίτσε. Είναι ένα μυθιστόρημα με πολύ ενδιαφέρουσα πλοκή και ολοζώντανους χαρακτήρες, ειδικά ο ανθρώπινος Νίτσε με εξέπληξε, το οποίο βέβαια έχει καταπληκτικούς διαλόγους ανάμεσα στον γιατρό Μπρόιερ και τον ασθενή του, Νίτσε, και μερικές φράσεις από τα βιβλία του φιλοσόφου.
Έχοντας γυρίσει σπίτι κατά τη 1 και μισή χτες, μη θέλοντας να μπω στο ίντερνετ αποφάσισα να συνεχίσω το βιβλίο που το είχα αφήσει κάπου στο 6ο κεφάλαιο. Κι εκεί που διάβαζα μου έκανε εντύπωση μία φράση (πολλές μου έκαναν, αλλά εκείνη με έβαλε σε σκέψεις), η οποία έλεγε: «Ποια είναι η σφραγίδα της απελευθέρωσης; - Να μην ντρέπεσαι πια μπροστά στον εαυτό σου!»
«Να μην ντρέπεσαι πια μπροστά στον εαυτό σου!». Το σκέφτηκα και το ξανασκέφτηκα. Προσπάθησα να καταλάβω πως ο Νίτσε εννοούσε την απελευθέρωση. Το μόνο σίγουρο ήταν ότι μιλούσε για την κατάκτηση της εσωτερικής ελευθερίας. Η ώρα ήταν 3 παρά τέταρτο. Ως τις 4 είχα δομήσει την ακόλουθη θεωρία.

Καταρχάς θεώρησα πως ο αφορισμός του Νίτσε ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Δηλαδή, ότι όντως ισχύει αυτό που λέει. Δεν μπορούσα να το συμβιβάσω όμως τόσο με την συνταγματική, εξωτερική εξασφάλιση της ελευθερίας, όσο και με την εσωτερική εξασφάλιση της. Έτσι λοιπόν θεώρησα πως η φράση δεν αναφέρεται, ή τουλάχιστον δεν βρίσκει εφαρμογή, στην έννοια της ελευθερίας σε κοινωνικό επίπεδο και όπως ανέφερα παραπάνω εφαρμόζεται μόνο στην δεύτερη περίπτωση.
Θυμήθηκα, έπειτα, μία φράση ενός ψυχολόγου που είχα διαβάσει που έλεγε πως η πραγματική ενοχή είναι αυτή που αισθανόμαστε επειδή δεν ανταποκριθήκαμε στα δικά μας κριτήρια κι όχι σε εξωτερικά (τι θα πει ο κόσμος, η θρησκεία).
Έχοντας, λοιπόν, το παραπάνω στο νου μου, έβγαλα το συμπέρασμα, πως αφού για να απελευθερωθεί κάποιος πρέπει να μην ντρέπεται μπροστά στον εαυτό του, πρέπει να μην νιώθει ενοχές ερχόμενος αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό. Δηλαδή να έχει ανταποκριθεί στα προσωπικά του κριτήρια. Και τι είναι αυτά τα προσωπικά κριτήρια; Ένα (προσωπικό) οικοδόμημα κανόνων ηθικής.

Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη αυτού του οικοδομήματος, όμως; Από που είναι καλό να αντλήσουμε αυτούς τους κανόνες ηθικής;

Αν μιλάμε για την δημιουργία ενός ολοδικού μας, προσωπικού υγιούς σώματος ηθικών κανόνων, τότε οφείλουμε να αντλήσουμε τους κανόνες αυτούς με τον εξής τρόπο.

- Οφείλουμε, πρώτα απ’όλα, να δούμε όλο το φάσμα της γνώσης. Όλους τους ηθικούς κώδικες, κανόνες, όλες τις απόψεις, τις θεωρίες, τις φιλοσοφίες. Πρέπει, δηλαδή, ο φακός μας να είναι στη μέγιστη δυνατή απόσταση από τον τοίχο, ώστε να φωτίζονται όσο το δυνατόν περισσότερα σημεία του τοίχου γίνεται. Είναι λάθος να φωτίσουμε μόνο μία συγκεκριμένη περιοχή του τοίχου, αφού τότε ακολουθούμε μία συγκεκριμένη ιδεολογία (μία συγκεκριμένη θρησκεία ή πολιτική ιδεολογία), χωρίς να μπορούμε να πούμε πως ελεύθερα την επιλέξαμε, μιας και δεν είδαμε τι υπάρχει πέρα από αυτή.

- Πρέπει να παραδεχτούμε το αναμφισβήτητο γεγονός πως δεν υπάρχει μόνο μία αλήθεια και το ίδιο ισχύει και όσον αφορά τους ηθικούς κανόνες. Το τι θεωρώ εγώ καλό, μπορεί κάποιος άλλος να το θεωρεί κακό και το αντίστροφο. Η αλήθεια είναι σαν την άμμο που την παρασέρνει ο αέρας. Η άμμος από μόνη της είναι στερεή, ο αέρας αέριο, αλλά ο συνδυασμός τους δημιουργεί ένα καινούργιο, ας πούμε, υλικό, που είναι ρευστό. Η αλήθεια είναι ρευστή. Ο κόσμος δεν είναι άσπρος, ούτε μαύρος. Η αλήθεια είναι γκρι. Έτσι, λοιπόν, δεν είναι ανάγκη να βρούμε σε όλα τα άτομα το ίδιο ηθικό οικοδόμημα. Επειδή, όμως, η αλήθεια είναι ρευστό σώμα, μπορεί το ηθικό οικοδόμημα (αν και ισχυρό όταν δημιουργηθεί) να μεταποιηθεί.

- Αφού, τώρα, βλέπουμε ένα φάσμα κινούμενης άμμου πρέπει να αρχίσουμε να συλλέγουμε τι κομμάτια θέλουμε να μας αντιπροσωπεύσουν στην ζωή μας. Το καλύτερο αποτέλεσμα θα έρθει αν δημιουργήσουμε ένα ψηφιδωτό ιδεολογιών που συνδέονται μεταξύ τους με κατάλληλες γέφυρες. Δηλαδή, μπορούμε να πάρουμε έναν χριστιανικό κανόνα κι έναν κανόνα του βουδισμού, μία φιλοσοφία ενός αρχαίου Έλληνα φιλόσοφου κι έναν ηθικό κανόνα μιας άλλης προσωπικότητας και να τα συνδυάσουμε. Μου φαίνεται, ωστόσο, αδύνατο να συνδυαστούν τρόποι σκέψεις εντελώς συμμετρικοί μεταξύ τους. Αν σέβομαι την ανθρώπινη ζωή και θεωρώ πως δεν έχω δικαίωμα να την αφαιρέσω δεν μπορώ να το συνδυάσω με κανιβαλιστικές αντιλήψεις.

Εδώ τώρα μπαίνει το ερώτημα: «Αφού η αλήθεια είναι ρευστή πως ο καθένας μας θα ξέρει τι τον αντιπροσωπεύει και τι κανόνα ηθικής να ακολουθήσει αν δεν έχει είδη ένα σύστημα αξιών ως σημείο αναφοράς;» Εδώ, είτε θα πρέπει να δεχτούμε πως η συμπεριφορά ενός ανθρώπου είναι απολύτως έμφυτη και καθορίζεται αποκλειστικά από τα γονίδια, οπότε ο καθένας δημιουργεί κανόνες για να υπηρετεί αυτό που είναι είτε πως υπάρχει τάση για εκδήλωση ορισμένων τρόπων συμπεριφοράς, οι οποίοι μπορούν να καλλιεργηθούν ή να ατροφήσουν ανάλογα με τους τρόπους συμπεριφοράς που επέβαλε ο κοινωνικός περίγυρος σε κάθε άτομο. Στην πρώτη περίπτωση, δηλαδή, δεν θα σέβομαι ποτέ κανέναν, επειδή έτσι γεννήθηκα και στην δεύτερη έχω την τάση να μην συμβιβάζομαι, αλλά μπορεί από μικρός να έμαθα να σέβομαι τους άλλους ή όχι.
Στην πρώτη περίπτωση βλέπουμε πως είναι εύκολο να εξηγήσουμε πως θα κάνουμε την επιλογή των κανόνων ηθικής. Απλά διαλέγουμε αυτούς που μας εκφράζουν. Στην δεύτερη περίπτωση; Στην δεύτερη περίπτωση είναι πιστεύω συνδυασμός. Μπορεί να μας εκφράζει ο σεβασμός στο διαφορετικό και να επιλέξουμε έναν τέτοιο κανόνα για να ακολουθήσουμε, αλλά επίσης θα πρέπει να δεχτούμε πως μας έχει επιβληθεί είδη ένα σώμα ηθικών κανόνων μέσω της κοινωνικοποίησης και σύμφωνα με αυτό (το σημείο αναφοράς μας) θα κάνουμε την επιλογή. Επειδή όμως μία επιλογή κανόνων ηθικής που στηρίζεται σε προϋπάρχοντες κανόνες είναι μία στείρα διαδικασία, καθώς, κατά κύριο λόγο, διαιωνίζει τις προηγούμενες μας αντιλήψεις είναι απαραίτητο όχι μόνο να έχουμε μπροστά όλο το φάσμα των γνώσεων (πρώτο βήμα), αλλά και να έχουμε αναπτύξει κριτική ικανότητα. Κάτι που μας οδηγεί στο τέταρτο βήμα.

- Είναι αναγκαία η ανάπτυξη κριτικής ικανότητας. Μόνο αν και όταν μπορούμε να κρίνουμε, τόσο τους κανόνες που προσφέρονται για επιλογή, όσο κι εκείνους που πιθανόν ακολουθούμε αυτή τη στιγμή (αυτοκριτική) θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε ένα υγιές σώμα ηθικών κανόνων που αν το ακολουθούμε θα είμαστε εσωτερικά ελεύθεροι, αφού δεν θα αισθανόμαστε πως προδίδουμε τον εαυτό μας. Παιδεία, επομένως και πάλι παιδεία.


Εδώ πρέπει αν τονιστεί ξανά πως τα παραπάνω βήματα είναι προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός υγιούς συστήματος αξιών. Αν ακολουθούμε μονόπλευρα μία ιδεολογία ή αν μας έχουν επιβάλει κανόνες που δεν συμφωνούμε μαζί τους κι έχουμε συμβιβαστεί (ή δεν θα έπρεπε να συμφωνούμε, αλλά το κάνουμε λόγω έλλειψης γνώσης, δηλαδή δεν ακολουθήσαμε το πρώτο βήμα) τότε ναι μεν μπορεί να αισθανόμαστε καλά με τον εαυτό μας, αλλά δεν είμαστε εσωτερικά ελεύθεροι.

Επειδή, λοιπόν βλέπουμε πως μπορεί να υπάρχουν διάφορες περιπτώσεις ανθρώπων που ακολουθούν ή όχι ένα ηθικό οικοδόμημα καλό είναι να καταγράψουμε τις βασικές κατηγορίες. Φυσικά, επειδή είναι οι βασικές μερικά άτομα δεν εντάσσονται σε αυτές ή εντάσσονται μερικά σε αυτές.

- Άνθρωπος που τον βλέπει κανείς και λέει πως είναι αποτυχημένος. Ο ναρκομανής, ο αλκοολικός. Αυτός ο άνθρωπος ίσως έχει ένα σώμα ηθικών κανόνων και δεν το ακολουθεί. Ίσως, όμως, η αποκλίνουσα συμπεριφορά του να υπακούει σε ένα σύστημα ηθικών κανόνων που ο ίδιος έχει δημιουργήσει, αλλά δεν είναι υγιές, μιας και δεν είναι ελεύθερος, αφού εξαρτάται από το ποτό ή τα ναρκωτικά.
- Άνθρωπος που έχει ένα σώμα ηθικών κανόνων που άλλοι του έχουν επιβάλει. Είναι η πιο συνηθισμένη περίπτωση. Όλοι μας ανήκουμε ή ανήκαμε σε αυτή την κατηγορία. Μπορεί πάλι στο σώμα ηθικών κανόνων να είναι καλό ή κακό. Σχεδόν πάντα όμως δεν είναι σύνθετο. Για παράδειγμα η ηθική μιας συγκεκριμένης θρησκείας.
- Άνθρωπος που ακολουθεί ένα σύστημα ηθικών κανόνων, σχεδόν έμφυτο. Ακόμα και να το δημιούργησε αργότερα στη ζωή του βασίστηκε καθαρά σε έμφυτες τάσεις, δηλαδή κληρονόμησε τον τρόπο συμπεριφοράς του. Προσωπικά δεν πιστεύω πως τα γονίδια καθορίζουν πλήρως τη συμπεριφορά μας, οπότε για μένα η κατηγορία αυτή θα μπορούσε και να μην υπάρχει. Όμως δημιουργεί έναν προβληματισμό που θα τον εκφράσω παρακάτω.
- Άνθρωπος που μηδένισε τη ζωή του ή μέρος αυτής. Αρχίζει από την αρχή και δημιουργεί ένα μωσαϊκό από κανόνες για να ακολουθήσει. Μπορεί και πάλι να είναι υγιές ή καταστρεπτικό. Η καλύτερη κατηγορία κατά τη γνώμη μου, ο πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος.


Δημιουργούνται από τα παραπάνω όμως δυο προβληματισμοί. Απλά θα τους παραθέσω μιας και δεν έχω πάρει ακόμα συγκεκριμένη θέση:

Α) Η ρευστότητα της ίδιας της έννοιας της ελευθερίας και η βίωση της. Μιλώντας καθαρά για την εσωτερική ελευθερία. Αν εγώ έχω φτιάξει ένα υγιές σύστημα ηθικών κανόνων και το ακολουθώ νιώθω εσωτερικά ελεύθερος. Τα έχω καλά με τον εαυτό μου. Το ίδιο όμως νιώθει και ο άνθρωπος της πρώτης κατηγορίας στην περίπτωση που πίνει ή παίρνει ναρκωτικά επειδή ακολουθεί αυτό που πιστεύει πως είναι ηθικό. Αν τον συγκρίνουμε με εμένα εγώ είμαι «πιο» ελεύθερος από εκείνον, λόγω του υγιούς σώματος κανόνων. Αλλά από την αρχή η θεωρία αυτή δεν έκανε διάκριση για την ποιότητα του συστήματος ηθικής του καθενός. Άραγε είμαστε και οι δύο το ίδιο ελεύθεροι; Ή μήπως ένας από τους δύο είναι πιο ελεύθερος; Άραγε μπορεί να υπάρξει αρνητική έκφανση της εσωτερικής ελευθερίας; Κι αν υπάρχει μπορεί να ταυτιστεί με την ελευθεριότητα ή επειδή η καταστροφή του εαυτού μας δεν έχει υλικές επιπτώσεις σε άλλους (κάποιες φορές) δεν ταυτίζεται με εκείνη;

Β) Τα θεμέλια του σώματος ηθικών κανόνων. Μπορούν να είναι οποιαδήποτε; Ή είναι πάντοτε τα ένστικτα και οι ορμές μας που βιολογικά κληρονομήσαμε; Κι αν είναι αυτά πόσο ελεύθεροι είμαστε; Κάποιος που δαμάζει τις ορμές του και απέχει από το σεξ, θεωρείται πιο ελεύθερος από κάποιον που κάνει σεξ;


Αυτή ήταν η συγκεκριμένη θεωρία μου και μια ανάλυση της. Δεν θεωρώ πως είναι τίποτα σπουδαίο, ούτε κανάς φιλοσοφικός θησαυρός. Αλλά μου αρέσει να βγάζω θεωρίες. Αυτά.